Günlük Döviz Kurunun Merkez Bankası Tarafından Belirlenmesinin Sebepleri ve Uluslararası Ticarete Etkileri

KONUK YAZAR 63. Sayı (Kasım Aralık 2006)

ALPER DOĞRUER / İnş. Y. Müh. (MBA) Mardav Satış Müdürü Merkez Bankası her gün düzenli olarak döviz ile ilgili olarak gösterge niteliğinde olan alış ve satış işlemlerinde kullanılacak rakamları yayınlamaktadır.
Merkez Bankası’nın niçin böyle bir uygulama yaptığı, gerekçesinin ne olduğu ve böyle bir şey yapmadığı takdirde piyasada ne gibi şeylerin olabileceği konusu bu yazıda incelenecektir. Öncelikle Merkez Bankası’nın son değişen kanunla birlikte görev ve yetkileri ortaya konacaktır. Buradan, kanun ile verilen görevleri arasında, kur belirlemenin olup olmadığı ortaya çıkarılacaktır. Bu görevlerin ekonomik ve sosyal gerekçeleri incelenecektir. Daha sonra bu işlem yapılmaz ise ne olacağı irdelenecektir. Sonuçta ise elde edilen bilgiler toplu halde sunulacaktır.

Merkez Bankası’nın Kanunla Belirlenen Görevleri ve Kur ile İlgili Kısımlar

Merkez bankaları, bugün hemen hemen her ülkede şu işlevleri üstlenmektedir: Ülke içindeki para arzını kontrol etmek, dolayısıyla para piyasasını düzenlemek; bankacılık sistemini denetleyen kurum olarak ülkedeki kredi hacmini ve dağılımını ayarlamak (bu işlevi bugün BDDK üstlenmektedir); ülkenin altın ve döviz rezervlerini yönetmek; dış ödemelerini düzenlemek; devletin haznedarlığı ya da mali ajanlığı işlevini yerine getirmek; reeskont oranını belirlemek ve para piyasasını düzenlemek; hazine işlemleri yapmak; hükümetle ortaklaşa Türk parasının değerinin korunmasına yönelik tüm önlemleri almak gibi görevler sayılabilir. Ülkemizde, Merkez Bankası Kanunu’nda yapılan son değişiklikler ile birlikte bankanın temel görev ve yetkileri aşağıdaki şekilde tanımlanmıştır.

Madde 4- Bankanın temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır. Banka, fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisi belirler. Banka, fiyat istikrarını sağlama amacı ile çelişmemek kaydıyla hükümetin büyüme ve istihdam politikalarını destekler.


ankanın Temel Görev ve Yetkileri

I-Bankanın temel görevleri

a)Açık piyasa işlemleri yapmak

b)Hükümetle birlikte Türk Lirası’nın iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini belirlemek, Türk Lirası’nın yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev işlemlerini yapmak

c)Bankaların ve bankaca uygun görülecek diğer mali kurumların yükümlülüklerini esas alarak zorunlu karşılıklar ve umumi disponibilite ile ilgili usul ve esasları belirlemek

d)Reeskont ve avans işlemleri yapmak

e) Ülke altın ve döviz rezervlerini yönetmek

f) Türk Lirası’nın hacim ve tedavülünü düzenlemek, ödeme ve menkul kıymet transferi ve mutabakat sistemleri kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini ve denetimini sağlayacak düzenlemeleri yapmak, ödemeler için elektronik ortam da dahil olmak üzere kullanılacak yöntemleri ve araçları belirlemek

g)Finansal sistemde istikrarı sağlayıcı ve para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici tedbirleri almak

h)Mali piyasaları izlemek

ı)Bankalardaki mevduatın vade ve türleri ile özel finans kurumlarındaki katılma hesaplarının vadelerini belirlemek

II-Bankanın temel yetkileri

a)Türkiye’de banknot ihracı imtiyazı tek elden bankaya aittir.

b)Banka, hükümetle birlikte enflasyon hedefini tespit eder, buna uyumlu olarak para politikasını belirler. Banka, para politikasının uygulanmasında tek yetkili ve sorumludur.

c)Banka, fiyat istikrarını sağlamak amacıyla bu kanunda belirtilen para politikası araçlarını kullanmaya, uygun bulacağı diğer para politikası araçlarını da doğrudan belirlemeye ve uygulamaya yetkilidir.

d)Banka, olağanüstü hallerde ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’nun kaynaklarının ihtiyacı karşılamaması durumunda, belirleyeceği usul ve esaslara göre bu fona avans vermeye yetkilidir.

e)Banka, nihai kredi mercii olarak bankalara kredi verme işlerini yürütür.

f)Banka, bankaların ödünç para verme işlemlerinde ve mevduat kabulünde uygulayacakları faiz oranlarını, belirleyeceği usul ve esaslara göre bankalardan istemeye yetkilidir.

g)Banka, mali piyasaları izlemek amacıyla bankalar ve diğer mali kurumlardan ve bunları düzenlemek ve denetlemekle görevli kurum ve kuruluşlardan gerekli bilgileri istemeye ve istatistiki bilgi toplamaya yetkilidir.

Gerekçeler ve Cevaplar

Yukarıda açıkça görüldüğü üzere Merkez Bankası’nın temel görevi 4. maddede belirtildiği gibi fiyat istikrarını sağlamaktır. Fiyat, ekonomi biliminde her zaman piyasada belirlenir. Peki fiyat piyasada belirlenir ise Merkez Bankası niye bundan sorumlu tutulmaktadır?

Ekonomide fiyat istikrarının sağlanması, sürdürülebilir bir büyüme hızına ulaşılması ve ülke kaynaklarının etkin ve verimli kullanımı açısından ilk şartlardan biridir. Bu tarihsel deneyimlerle kesin olarak ispatlanmıştır. Fiyat istikrarının sağlanamadığı ülkelerde büyüme süreklilik kazanmamış, çoğu zaman ise tersine küçülme yaşanmıştır. Ayrıca fiyat istikrarının sağlanamadığı ülkelerde gerek iç, gerekse dış yatırımcıya güven verilemediğinden insanlar yatırımdan kaçmışlar ve bu da o ülkelerin gelişimini engellemiştir. Bu noktada fiyat istikrarının sağlanmasında temel görevin bankaya verilmesi, bankanın para politikası yoluyla faiz oranlarını, döviz kurlarını, diğer mali varlıkların fiyatlarını, bankaların açabilecekleri kredi miktarını ve mali serveti doğrudan; ekonomideki toplam arz ve talep dengesini ise dolaylı yoldan etkileyerek genel fiyat düzeyini değiştirebilme gücüne sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Banka, fiyat istikrarı amacına ulaşmak için, uygulanacak para politikasını ve araçlarını doğrudan kendisi belirleyecek ve bu kanunla kendisine verilen görev ve yetkileri kendi sorumluluğu altında bağımsız olarak kullanacaktır. Fiyat istikrarını sağlama görevinin bankaya verilmesi yanında, bu görevi bağımsız olarak yerine getireceği de kanuna bağlanmıştır. Çünkü yine tarihsel deneyimlerle görülmüştür ki; bir ülkede Merkez Bankası ne kadar bağımsız olursa, o ülkede fiyat istikrarı da o derece sağlam olmaktadır.

Türk Parasının İstikrarını Korumaya İlişkin Görev ve Yetkiler

İlan edilecek hususlar

Madde 39- (6.12.1984 tarih, 3098 sayılı kanun ile değiştirilen şekli)

Banka, banka meclisince zaman zaman tespit edilecek, kendi işlemlerinde uygulayacağı reeskont, iskonto ve faiz hadlerini ve açık piyasa politikasının şartlarını ilan eder.

Dördüncü madde gereğince, banka meclisince tayin olunacak altın ve döviz alış ve satış fiyatları ile 22.  maddenin 3. ve 5.  bentleri uyarınca alınan kararlar Resmi Gazete ile ilan edilir.

Merkez Bankası’nın banknot basmaya tek yetkili olması ve Türk parasının değerini korumaya yönelik görevlerinden dolayı, yabancı sermaye giriş ve çıkışlarındaki değişkenlik nedeniyle Türk Lirası’nın satınalma gücünde meydana gelen oynaklığın azaltılmasını ve ulusal paranın değerinin korunmasını sağlamak ve dış ödemeleri aksatmadan gerçekleştirmek için yeterli düzeyde döviz rezervi bulundurması gerekmektedir.  

Ayrıca güçlü ülkelerin kendi güçlü paraları olacağı aşikardır. Kendi parası güçlü olmayan bir ülkenin de güçlü olması mümkün değildir. Tarihsel süreçte bir ülkenin parası aynı zamanda özgürlüğünün de bir simgesi olmuştur. Yukarıda maddelerde açıkça belirtildiği üzere Merkez Bankası kanunla kendisine verilen görevle genel fiyat istikrarını korumaya çalışmakta, aynı zamanda Türk parasının istikrarını da özellikle korumaya çalışmaktadır. Burada banknot ihraç etmeye tek yetkili olması sebebi ile sorumluluğu da mevcuttur. Bu bağlamda madde 39’da açıkça belirtildiği üzere, "altın ve döviz alış ve satışları resmi gazetede yayınlanır" hükmünce banka her gün kur belirlemektedir. Böylece banka, piyasada fiyatın oluşmasına yardımcı olmaktadır. Fiyatı bizzat oluşturmamaktadır. Ve bu oluşan fiyatın serbest olmasına müsaade etmekte fakat belirli bir istikrar içinde olmasına çalışmaktadır.

Merkez Bankası’nın yayınladığı gösterge niteliğindeki bu kur üzerinden işlem yapılması zorunluluğu yoktur. Ya da Merkez Bankası’na gittiğinizde bu kurdan size para verilmesi zorunluluğu da yoktur. Bu gösterge niteliğindeki kurlar yukarıda detaylı olarak kanunsal ve ekonomik ve sosyal gerekçeleri açıklandığı üzere genel fiyat istikrarını ve Türk parasının istikrarını korumaya yönelik yapılan belirlemelerdir.

Uluslararası yapılan ticarette mal karşılığında paraların da değişilmesi gerekmektedir. Bu tip sözleşmelerde Merkez Bankası kurları tercih edilir. Resmi bir kuruluş olması, belirli bir tutarlılık içerisinde olması ve güvenilir olması sebebi ile bu kurlar ticarette tercih edilir. Dolayısıyla Merkez Bankası’nın olmadığı, belirli bir mantık içerisinde kurların belirlenmediği, istikrarın olmadığı bir ülke ile hiç kimse ticaret yapmak istemez. Ya da böyle bir ticarete girerse çok yüksek risk primlerinin ödenmesi gerekir. İşte Merkez Bankası’nın gösterge niteliğinde belirlediği, zaman zaman hiç kimseye danışmadan genel mantık kuralları içerisinde müdahale ederek düzenlediği piyasada fiyatlar yine kendiliğinden oluşur fakat belirli bir kontrolü vardır. Bu da yatırımcıları korur. Yüksek dalgalanmalardan ve kayıplardan zarar görmesini engeller, güveni tesis eder.

Kısaca toparlarsak Merkez Bankası’nın her gün gösterge niteliğinde belirlediği kurlar o ülkenin dış ticareti açısından hayati önem taşımaktadır. Yapılan anlaşmalarda Merkez Bankası kurları kullanılmaktadır. Uluslararası yatırımcılar güven duyarak bu kurlardan işlem yapmaktadır. Aksi durumda bu tip işlemlerin hiç birisi mümkün olmayacaktır.  

Sonuç

Merkez Bankası her gün gösterge niteliğindeki kurları ilan etmektedir. Bunu yapmasını kanun emretmektedir. Fakat bu görev, ekonomik ve sosyal gerekçelerinden dolayı kanunla görev olarak Merkez Bankası’na verilmiştir. Ekonomik ve sosyal gerekçeler ise fiyat istikrarı olmayan ülkelerin sürdürülebilir bir büyümeyi yakalamayacağı tarihsel öğretisinden kaynaklanmaktadır. Aynı zamanda tarihsel öğreti bize her ülkenin kendi parasına da sahip olması gerektiğini; ancak böyle özgür ve güçlü olunabileceğini, fakat her ülkenin kendi parasının değerinin de piyasa şartlarında, spekülatörlerin müdahalesi olmadan belirlenmesi gerektiğine işaret etmektedir.

Bütün bu gerekçelerden dolayı Merkez Bankası her gün üzerinden işlem yapılamasa da piyasa fiyatının sağlıklı oluşmasına yardımcı olmak amacıyla gösterge niteliğinde kurları yayınlamaktadır. Bu şekilde güven içinde yayınlanan kurlarda uluslararası anlaşmalar, uluslararası ticarette ve ülkemize yatırım amacı ile gelmek isteyen dış yatırımcılar ve ihracat yapan kendi yatırımcılarımız tarafından kullanılmakta, oluşturulan güven ortamı ülkenin dış ticaretini olumlu etkilemektedir. Başka bir ülke ile yapılan ticarette para ile malın değiştirilebilmesi için mutlaka bir kur karşılığı bulunması doğal bir zorunluluktur. Bu kur Merkez Bankası tarafından belirlendiğinde bütün yatırımcıları bağlayan genel kabul görmüş ve güvenilen bir kur haline gelir.

Kaynak

Merkez Bankası Kuruluş Kanunu
 

---

R E K L A M